Organek, Małpa, Sting. Do kogo należał 2016 rok w kulturze?

Zacznijmy od tego, co się nie udało. Największe emocje wśród mieszkańców budził grudniowy koncert Stinga na Jordankach. Mimo że w Toruniu wystąpił jeden z najważniejszych wykonawców w historii muzyki popularnej, organizatorom wydarzenia nie udało się go przekuć w bezdyskusyjny sukces: artystyczny i promocyjny. Kontrowersje budziły nie tylko wysokość samorządowego wsparcia tego wydarzenia, ale również to, jak były dystrybuowane zaproszenia na koncert. Nietrudno odnieść wrażenie, że organizatorzy zupełnie nie przemyśleli, jak zorganizować tego rodzaju wydarzenia.

Trudno bez emocji pisać także o konkursie na dyrektora Centrum Sztuki Współczesnej. Stanowisko zdobył Wacław Kuczma, który w oficjalnej rywalizacji nie zdobył największej liczby punktów. Chociaż nowy dyrektor na początku swojej kadencji publicznie deklarował, że nie będzie czystek w toruńskiej instytucji, przeprowadził zasadnicze zmiany kadrowe. I z galerią pożegnali się tak zasłużeni kuratorzy jak m.in. zajmująca się kinem Katarzyna Jaworska i Piotr Lisowski, organizujący jedne z najciekawszych w kraju wystaw monograficznych. Etat w CSW straciło też wielu innych pracowników. Jak to komentuje nowa dyrekcja galerii? - Zmiany personalne w CSW związane są ze zmianami organizacyjnymi. Jest to wewnętrzna sprawa firmy - informował mnie na początku listopada 2016 roku dyrektor Kuczma.

Czy to oznacza, że CSW przestał być publiczną instytucją kultury?

Sprawa z konkursem na dyrektora Teatru Horzycy wywołuje od dłuższego czasu smutek, na który środowisko aktorskie zaczyna reagować tworzeniem internetowych memów z kluczowym pytaniem: kto w 2017 roku obejmie od września 2015 roku stanowisko dyrektora toruńskiej sceny dramatycznej?

A jeśli przypomnimy sobie, że nawet zeszłoroczny konkurs na dyrektora Baja Pomorskiego związany był z kontrowersjami, możemy sobie wyobrazić, co nas czeka, kiedy prezydent Torunia w tym roku postanowi rozpisać konkursy na kierownicze stanowiska w pozostałych swoich instytucjach m.in. w Dworze Artusa, Toruńskiej Agendzie Kulturalnej, Muzeum Okręgowym.

Przejdźmy jednak do pozytywów. Ten rok zdecydowanie należał do Małpy. Toruński raper wydał długo oczekiwaną drugą płytę Mówi. Warto było czekać siedem długich lat na ten materiał. Małpa ujmuje swoim bezpretensjonalnym liryzmem - jest do bólu szczery w swoich opowieściach, nie boi się mówić o swoich uczuciach. Wyznaje swoje grzechy, przyznaje się do słabości. Wierzcie mi, tych tekstów mógłby pozazdrościć mu niejeden poeta. Toruński raper odniósł wielki sukces - i komercyjny, i artystyczny.

Tomasz Organek na swojej debiutanckiej płycie chciał oddać cześć swoim muzycznym mistrzom. I o ile jego pierwszy album Głupi można uznać w jakiejś części za estetyczny eksperyment i rodzaj ucieczki przed dawnym soulowym i funkującym graniem, tym razem możemy łatwo się przekonać, że jego solowa działalność nie jest projektem tymczasowym. Na polskim rynku pojawiła się nowa znakomitość. Organek przypieczętował to w 2016 roku złotą płytą dla debiutanckiego albumu Głupi. Nowy krążek Czarna Madonna wykonuje ukłon do bardziej wyrobionego odbiorcy. Organek ma też tę szczególną cechę, że jego kawałki rzeczywiście swingują, rzeczywiście bujają. I czuć w nich klimaty nie tylko rockowe jak np. The Black Keys, ale również ciężkiego bluesa spod znaku Garyego Clarka jr.

Krytyka muzyczna dostrzegła także pełnowymiarowy debiut Jesieni. Ich Jeleń ma potężne brzmienie - słychać tu inspiracje noisem i postrockiem, ale także muzyczną awangardą i jazzem. Komunikacja między muzykami w tym trio jest wręcz wzorowa. Aż trudno uwierzyć, że cały materiał był nagrany na setkę.

Bardzo dobrą płytę nagrała także formacja Nietrzask. Piątek wieczór w średniej wielkości mieście to udane spotkanie miejskiego folku z bluesem. Na szczególną uwagę zasługują teksty Andrzeja Kilanowskiego - melancholijne, podlane goryczą, ale też i ironią i inteligentnym poczuciem humoru. W internecie można posłuchać całej płyty - szczególnie polecam dwa kawałki: Toruń i Mięso. Kilanowski udowadnia, że ma talent do pisania prostych i jednocześnie sugestywnych piosenek. Od dawna nikt tak pięknie i smutno zarazem nie pisał o Toruniu: jego nocnym życiu, problemach, miłościach, trudnych relacjach z sąsiednią Bydgoszczą. Wspaniały materiał.

Half Light wydał w tym roku swój czwarty album. Elektrowstrząsy konsekwentnie realizują główny zamysł twórców tego zespołu - grupa gra electro i realizuje schemat piosenki pop, ale jednocześnie trudno nie uznać tych artystów za wykonawców muzyki niezależnej, która trzyma się z daleka od dużych wytwórni, festiwali i stacji radiowych. To nie są ładne radiowe piosenki - Half Light jest projektem na to zbyt ambitnym i zbyt mądrym.

W tej kategorii bezsprzecznym zwycięzcą jest Robert Małecki. Ten były dziennikarz i urzędnik wydał kryminał tak rasowy, że znawcy tematu do dziś nie mogą się nadziwić, że to debiut. Swego rodzaju bohaterem powieści Najgorsze dopiero nadejdzie jest Toruń, opisywany jako senne prowincjonalne miasteczko, które staje się świadkiem wydarzeń dramatycznych i brutalnych. Małecki wyda z tej serii jeszcze dwie powieści. Szykuje się intrygujący cykl powieściowy.

Z poezji zachwycał Tomasz Dalasiński, twórca niezwykle płodny i cały czas pracujący nad swoją dykcją. Bardzo duże zamieszanie swoją debiutancką książką zrobił też Marcel Woźniak, który napisał popularną i bardzo dobrze recenzowaną biografię Leopolda Tyrmanda.

Najciekawszy spektakl w 2016 roku zaproponował Teatr Horzycy. W Krzyżakach w reżyserii Michała Kotańskiego i w adaptacji Radosława Paczochy przegląda się dzisiejsza polskość. Spektakl okrutnie portretuje współczesny patriotyzm, który modli się o kolejną wojnę i chce utopić kraj we krwi. Realizatorzy zadbali o wierność oryginałowi w kilku zasadniczych sprawach - utrzymali język sienkiewiczowskiej prozy, nasiąknięty archaizmami, stylizacjami i regionalizmami. Całość ma jednak mocny antywojenny przekaz - to rodzaj sprzeciwu wobec tych, którzy bez względu na okoliczności chcą nas uwikłać w kolejny konflikt.

Spektakl pokazuje, jak dalece staniał patriotyzm, jak bardzo rozmienił się na drobne. Dziś nie trzeba całe życie pracować na rzecz społeczności, bezinteresownie pomagać bliźnim, chronić słabych i wykluczonych, bronić kraju, pielęgnować kulturę i wartości obywatelskie. Starczy strącić z krzyżackiego hełmu piórko albo pobić obcego, założyć koszulkę z orzełkiem, napisać nienawistny komentarz w sieci. Wystarczy krzyknąć Wojna! Jest w tym jakaś przedziwna prawidłowość, że dzieciom powtarzamy, że za pomocą przemocy nie powinno się rozwiązywać problemów, tępimy agresję na ulicach i w domach, a jednocześnie - oficjalnie i publicznie - celebrujemy wojnę. Symbolika patriotyczna w toruńskich Krzyżakach wpada w pułapkę ironii - to, co szlachetne i wysokie miesza się z tym, co wydaje się niskie i wulgarne. Rycerskie i narodowe rytuały łączą się z klimatem blokowiska: godło staje się tanią dziarą na plecach, naszywką na kurtce albo aplikacją na kibolskim szaliku.

Po latach z nowym spektaklem wrócił także Teatr Wiczy. Zespół Romualda Pokojskiego zaproponował autorskie widowisko Dobroć, nasza dobroć, którym świętował 25-lecie swojej działalności. Akcja rozgrywa się na weselu na ósmym piętrze wieżowca. Podczas uroczystości jedna z ciotek wypada przez okno. Nim przyjedzie policja, biesiadnicy, których odwiedzają koledzy Pana Młodego, toczą dysputy o marzeniach i przywarach, śpiewają pieśni, recytują wieszczów, oglądają telewizję.

Pokojski zajmuje się polskością, którą stara się postrzegać przez pryzmat tekstów Słowackiego i Wyspiańskiego - nawiązania do Wesela wydają się tu szczególnie czytelne. Polak w tym spektaklu nie jest istotą specjalnie skomplikowaną: nienawidzi swojego państwa, nie przepada za sąsiadami i mimo że uważa rodzinę za wartość największą, zupełnie jej nie ufa. W momencie niezdrowego podniecenia nie ma litości i cytuje Kordiana.

Pokojski pokazał polskość w stanie rozkładu: jako siłę nieufną i niszczycielską wobec samej siebie. Jednocześnie zauważył, że cały czas Polacy deklarują się jako ci dobrzy, jako jedyni sprawiedliwy, jako naród chory na własną niewinność. Bohaterowie tej sztuki odmieniają dobroć przez wszystkie przypadki, napawają się myślą o swojej misji dziejowej i każdą najbłahszą sytuację czytają poprzez pryzmat wielkiej historii - interwencja policji budzi w nich uczucia patriotyczne i każe się porównywać z wielkimi bitwami polskiego oręża. Pokojski to narodowo-patriotyczne imaginarium osadził w konkrecie. Zamiast telewizora jest tani odpustowy klawisz, który raz na jakiś czas aktorzy przydeptują. Zamiast wielkiej bitwy i wojny jest menelska kłótnia. Zamiast obrony Częstochowy jest bójka z policją.

Szczególną cechą toruńskiego teatru jest to, że za każdym razem powołuje do życia świat, który może stać się wspaniałym szkieletem do wielu widowisk. Pokojski tego spektaklu nie traktuje jako dzieła zakończonego i zamkniętego - deklaruje, że będzie obudowywał go w kolejne treści.

Szkoda, że z Centrum Sztuki Współczesnej pożegnał się Piotr Lisowski. Ten młody kurator przygotował w zeszłym roku wystawę Kości wszystkich ludzi, którą zadedykował Jackowi Kryszkowskiemu. Debiutujący na przełomie lat 70. i 80. XX wieku malarz i performer był jedną z kluczowych postaci zjawiska określanego mianem Kultury Zrzuty. Lisowski błyskotliwie wplótł wątki z biografii tego dziś niemal zapomnianego artysty w uniwersalną opowieść o przemijaniu i kłopotach z pamięcią, ale także w historię o tym, jak życie przeplata się ze sztuką. Toruński kurator podkreśla szczególnie jedno z przekonań Kryszkowskiego - sztuka zaśmieca świat i jest jedynie skorumpowanym efektem gry między twórcami, kuratorami i odbiorcami. Wystawa próbowała wciągnąć widza w wizualną fabułę zrealizowaną przy współpracy z wieloma artystami.

Lisowski w CSW dał się poznać jako kurator, który swoje wystawy tworzy w bogato narracyjny sposób - przygotowane przez niego prezentacje są w istocie historiami, które dają się streścić i sproblematyzować. Rzadko który twórca wystaw ma dar wyjaśniania w tak przystępny sposób trudnej sztuki nowoczesnej. Lisowski, który odpowiada za sukcesy swojej prywatnej Galerii Miłość, jest bardzo dobrym tłumaczem i narratorem.

Największe zainteresowanie wzbudziły prace Liliany Piskorskiej. Jej Autoportret z pożyczonym mężczyzną - zdjęcie, które zrobiła sobie artystka w patriotycznej pościeli - stał się internetowym memem. W ciągu kilku godzin ten materiał udostępniły setki, jeśli nie tysiące, użytkowników Facebooka. Wcześniej toruńska artystka i feministka na wystawie w Galerii Miłość powołała do życia kobiecą bojówkę. Jej zadaniem jest walka z męską dominacją w świecie sztuki i polityki.

Dużym wydarzeniem był także przegląd filmów Anny Baumgart w Wozowni. Tematem tej prezentacji było mierzenie się z historią i pamięcią poprzez kreowanie opowieści, w których fakty mieszają się z fikcją. Na wystawie w Wozowni zobaczyliśmy m.in. opowieść Zdobywcy słońca o pociągu ze sztuką propagandową, jadącym w 1920 roku z Moskwy do Berlina. Ciemna materia sztuki mówi zaś o artystach, o których świat sztuki zapomniał. Prezentację Baumgart wzmocnił jeszcze panel dyskusyjny o jej twórczości, a z publicznością na temat sztuki porozmawiał znany publicysta Edwin Bendyk.

O ile CSW w tym roku zamierza stawiać bardziej na wydarzenia skierowane do masowego widza, Wozownia zdaje się utrzymywać kurs instytucji wystawienniczej, która opisuje to, co dzieje się nowego w polskim świecie sztuki.

Podczas festiwalu filmowego Tofifest zobaczyliśmy kolejną odsłonę projektu multimedialnego Instytut B61. Tym razem toruńscy artyści pokazali widzom, na czym polega niszczycielska moc czarnej dziury i piękno mgławic planetarnych. Ewolucja Gwiazd to innowacyjny projekt audiowizualny stworzony przez Jana Świerkowskiego oraz Piotra i Bartka Bartosów. Przez kilka miesięcy artyści pracowali wspólnie w Toruniu nad stworzeniem cyklu filmowego, na który złożyły się metafory odległych zjawisk i obiektów takich jak czerwony olbrzym, supernowa i błękitny maruder.

W multimedialnym projekcie gościnnie udział wzięli m.in. aktorzy Wojciech Mecwaldowski i Mirosław Zbrojewicz, a także muzycy: Marcelina, Łukasz L.U.C. Rostkowski, Organek, Mariusz Lubomski i Antoni Ziut Gralak. Tekst lektorski napisał Tomek Tryzna, a muzykę skomponował Bartosz Staszkiewicz.

W tym roku z chęcią posłuchałbym autorskiego materiału Joanny Czajkowskiej-Zoń i debiutanckiej płyty zespołu Bladysolo. Do powrotu z drugim nagraniem szykuje się także Ser Charles - zespół poety i performera Stefana Kornackiego, który zaprosił do współpracy Tomasza Organka i Adama Staszewskiego. Choć nie przepadam za pop-rockiem, chętnie posłuchałbym Brajton - nowego projektu Sławka Załeńskiego z formacji Manchester. W tym roku poznamy zapewne drugą część przygód toruńskiego dziennikarza z kryminału Roberta Małeckiego, a do debiutu prozatorskiego szykują się Marek Pijanowski i Marcel Woźniak.

Dobrze by było, żeby ostatni z tych pisarzy skończył swój film Snufit - rzecz wymaga zaledwie kilku technicznych szlifów. Nad kilkoma filmami pracuje także Marcin Gładych, reżyser takich dokumentów jak m.in. Hakerzy wolności i Panoptikon. Ciekaw też jestem, czym nas zaskoczy tegoroczna edycja festiwalu filmowego Tofifest, bo po ostatniej odsłonie można być pewnym, że tak się stanie. Pojawia się też pytanie: czy Dworowi Artusa uda się pobić zeszłoroczny Forte Artus Festival i zaprosić do Torunia artystę większego niż Katie Melua?