Jak nasi krytycy oceniają nowości filmowe? [RECENZJE]

Polska, 2019. Reż. Xawery Żuławski. Aktorzy: Sebastian Fabijański, Eryk Kulm, Sebastian Pawlak, Jaśmina Polak, Andrzej Chyra

Xawery Żuławski prowadzi burzliwy dialog z polską rzeczywistością i swoim ojcem Andrzejem, który zostawił mu w spadku niezrealizowany scenariusz.

Wszystko zaczyna się od lekcji historii i tezy dotyczącej chrztu Polski, która nie spodoba się licealistom. W obronie szykanowanego kolegi stanie pan od etyki, niespełniony pisarz Marian. Ale że do rozpędzenia agresywnej młodzieży użyje noża, wyleci z pracy. Kamera przykleja się do bohatera, towarzyszy mu w odysei przez miasto. Dołączają kolejni - w tym trędowaty muzyk i jego dziewczyna sprzątająca u nuworyszy, ukochana kwiaciarka, brat malarz. Zepchnięci na margines, bogatsi wnętrzem i kulturowym kapitałem niż zawartością portfela, bezradni wobec fali nienawiści pod biało-czerwonymi sztandarami. W końcu lądują w willi pod miastem, z trudem mogącej pomieścić ego mieszkającego tam artysty.

Xaweremu Żuławskiemu wizyta w muzeum pamięci ojca pozwala ostatecznie przepracować stratę, dla widza bywa jednak zbyt hermetyczna i pretensjonalna. Ale są w "Mowie ptaków" zjawiskowe momenty, kiedy strumień świadomości tej intymnej rozmowy syna z ojcem, którzy po raz ostatni symbolicznie spróbują się dogadać, zderza się refleksjami na temat polskości - celnymi, uwierającymi.

Nerw współczesności udaje się Żuławskim uchwycić w językowym chaosie odzwierciedlającym pogłębiające się w kraju podziały. Nie możemy znaleźć wspólnego języka, bo każdy bazuje na innych doświadczeniach, wartościach itd., jeden sięga po hejt i pogardę albo polityczny bełkot, drugi broni się ironią, cytatami z poezji czy filmów. Nikomu nie zależy na komunikacji, chcemy wyrazić swoje zdanie, siebie. I reżyser nie ma złudzeń, że z wymienionych wyżej powodów nie do każdego widza dotrze.

Etos pokolenia z rysą PRL-u nie przystaje do naszych czasów, z kolei młodzież zwraca się ku radykalizmom, kierowana obsesyjną potrzebą przynależności. Gdzieś pomiędzy zabunkrowały się 30-latkowie - idealiści, romantycy. Świetnie wypada Sebastian Fabijański w roli Mariana, jakby częstotliwości aktora i postaci idealnie się ze sobą zgrały. Płynie z tekstem jak rasowy raper. Reżyser miał intuicję, obsadzając go w roli po części siebie, po części ojca (w prologu widzimy, jak twarze całej trójki nakładają się na siebie).

Powstał film, który trudno zamknąć w konwencji recenzji: dziki, nieokrzesany, czerpiący z nieposkromionej wyobraźni oraz artystycznej wolności, nawet jeśli wiąże się to z bolesnymi potknięciami w poszukiwaniu właściwego rytmu. Może i niewygodny dla obecnej władzy, która zaprojektowała nam taką a nie inną rzeczywistość, ale też niewygodny dla widza. Dlatego Mowa ptaków raz zachwyca, wciąga, innym razem irytuje, przytłacza lawiną odniesień - także biograficznych, fikcją gęsto przybraną autoreferencjami, męczy patosem, dokopywaniem się do któregoś z kolei dna. Nie kocham jej, ale szanuję.

Żuławski porwał się na eksperyment bez żadnej asekuracji. Które filmy, jeśli nie ten, mają wywołać twórczy ferment w polskim kinie zdominowanym przez raczej zachowawcze narracje?

Piotr Guszkowski

Polska, 2019. Reż. Tadeusz Śliwa. Aktorzy: Tomasz Kot, Maja Ostaszewska, Katarzyna Smutniak, Łukasz Simlat, Aleksandra Domańska, Michał Żurawski, Wojciech Żołądkowicz

Wieczór, gospodarze szykują się na przyjście znajomych. Siedmioro bohaterów siada do kolacji. Niewinna z pozoru rozmowa o tym, kto komu pozwoliłby zajrzeć do swojego telefonu, zamienia się w towarzyską grę. Smartfony lądują na stole, każdy SMS zostanie odczytany, a połączenia mają być odbierane w trybie głośnomówiącym. I wtedy się zaczyna: jedni nerwowo patrzą na wyświetlacze, inni próbują zawrzeć sojusze albo do końca grają niewzruszonych. A może ktoś chce zostać zdemaskowany.

Nie dziwię się, że reżyserzy z kolejnych krajów (polska wersja jest nastą) tak chętnie sięgają po koncept z kameralnego filmu Paola Genovese: jest prosty, ale uniwersalny. Twórcy polskiej wersji spolszczenie pokazują przez pewien rys mentalności. A ujawnia się on w reakcjach postaci - ich minach, spojrzeniach, mowie ciała. (Nie)znajomi między cytatami z Coehlo, joincikiem czy umawianiem się na piłkę odsłaniają lęki, hipokryzję i uprzedzenia dość wiarygodnie ukazanej klasy średniej.

Homofobiczne żarty rzucane przez bohatera Michała Żurawskiego - wściekłego macho - pokazują atmosferę panującą u nas wokół LGBT, zresztą kwestia nietolerancji została wygrana aktorsko na kilku płaszczyznach. O kobiety upomina się Maja Ostaszewska w jakże wyrazistej roli zahukanej kury domowej. Katarzyna Smutniak tak jak w oryginale gra gospodynię (jako mąż cudowny Tomasz Kot), jednak pozwolono jej uciec od tamtego występu oraz wykorzystać dwujęzyczność.

Zabawna komedia charakterów zderza się tu z dramatem pokolenia 40-latków w pułapce wypalonych związków, kredytów do spłacenia, życiowych schematów i wiecznych aspiracji, które tylko pogłębiają kompleksy. Okazuje się, że nawet w ramach komercyjnego kina można osadzić całkiem interesującą obyczajową opowieść. Jeśli już recyklingować popularne formaty, to właśnie w taki sposób, jak zrobił to Śliwa.

Piotr Guszkowski

(Les crevettes pailletees) Francja 2019. Reż. Maxime Govare i Cedric Le Gallo. Aktorzy: Nicolas Gob, Alban Lenoir, Michael Abiteboul

Niewyrafinowana, ale zabawna komedia LGBT. Pływak homofob trenuje gejowską drużynę waterpolo.

Matthias, kończący powoli karierę mistrz pływacki, wyzywa od reportera telewizyjnego - na antenie! - za co federacja sportowa nakłada na niego surową karę: ma trenować gejowski zespół waterpolo Krewetki w Cekinach, szykujący się do wyjazdu na igrzyska w Chorwacji. Oczywiście szczęśliwy nie jest, tym bardziej że Krewetki są "najgorszą drużyną w historii sportu LGBT", która powstała głównie po to, aby chłopcy mogli się spotkać i poimprezować.

Fajny pomysł, w swoim ogólnym zarysie nieco podobny do wielkiego francuskiego przeboju Nietykalni: aby pozbyć się społecznych uprzedzeń najlepiej poznać osobiście przedstawiciela grupy, wobec której się je żywi. Tu zaś owych przedstawicieli jest liczna gromadka (plus jeden trans) i prawdę mówiąc, pierwsze doświadczenia Matthiasa mogą tylko jego uprzedzenia umacniać. Ale oczywiście stopniowo się do tych wesołych luzaków przekonuje, zbliża, zaprzyjaźnia z nimi, uczy się tolerancji itd., a ich z kolei zaraża duchem sportowej rywalizacji.

To nie jest żaden spoiler, taki przebieg filmu można przewidzieć od pierwszej sceny. Nie uważam tego zresztą za wadę - podobnie jak i jego słuszności: homofobię trzeba osłabiać, gdzie się da, a w sporcie trzyma się ona wyjątkowo mocno. Krewetki... mają na to szansę, gdyż obliczone są na szeroką, masową widownię. Podejrzewam, że najmniej spodoba się samym gejom - przedstawiani są stereotypowo, na granicy karykatury.

Ale - i to ważniejsze - wszyscy wzbudzają tu szczerą sympatię (może z wyjątkiem zrzędliwego i nieznośnie pryncypialnego eksaktywisty ruchów gejowskich), a opowieść o ich podróżniczo-sportowo-uczuciowych perypetiach jest całkiem zgrabna i potoczysta. Zwroty akcji - choć nie wszystkie są logiczne - trudno zliczyć. Znajdzie się tu również sporo zabawnych dialogów i sytuacji, nawet jeśli humor jest mało wyszukany i grubaśny: psikusy, które sobie robią członkowie drużyny, są na poziomie 12-latków, a już spiker zawodów to prawdziwy koszmar. Za to miny, które robi trener Matthias na widok ekscesów swoich podopiecznych (niedowierzanie plus głęboki niesmak, plus próba jego ukrycia), są nie do przecenienia.

Nie przesadza się z polityczną poprawnością. Gdy Krewetki grają w eliminacjach z drużyną swoich nieheteroseksualnych koleżanek, używają wobec nich bardzo nieeleganckich określeń, a na zdumione pytanie Matthiasa odpowiadają: To przywilej mniejszości. Trafna obserwacja.

Film ma dobrą energię, niekiedy zresztą pochodzącą z muzycznych źródeł - bardzo umiejętnie wykorzystuje się tu popowe (i tak w ogóle okropne) kawałki w rodzaju Holding Out for a Hero czy Boys, Boys, Boys - a jego tonacja jest pogodna i słoneczna. Filmy mające poprawiać nastrój (feel-good movies) na ogół mnie głęboko przygnębiają. Tym razem było inaczej.

Paweł Mossakowski

USA 2019

Krwawy horror. Grupka znajomych idzie na halloweenową imprezę do rozrywkowego domu strachów. Jest dużo straszniej, niż się spodziewają...

(Imi este indiferent daca in istorie vom intra ca barbarii) Rumunia/Niemcy/Bułgaria/Francja/Czechy 2018. Reż. Radu Jude. Aktorzy: Ioana Jacob, Alexandru Dabija, Serban Pavlu

Tragikomedia o młodej reżyserce teatralnej, która chce zrekonstruować masakrę Żydów dokonaną w Odessie w 1941 r. przez rumuńskich żołnierzy. Czyli jak Rumuni konfrontują się ze swoją bardzo niewygodną przeszłością.

Marina zamierza przedstawić ową rekonstrukcję historyczną na ogromnym placu w centrum Bukaresztu, ale napotyka na rozmaite przeszkody. Niektórzy z jej aktorów nie zgadzają się z wymową spektaklu. Także urzędnik z rumuńskiego ministerstwa kultury, choć wcześniej zaakceptował projekt, zgłasza teraz swoje liczne wątpliwości.

Film Radu Judego, który już wcześniej wytykał swoim rodakom niechlubną przeszłość (m.in. niewolnictwo Romów w quasi-westernie Aferim!, udział Rumunii w Holocauście w dokumencie The Dead Nation), jest kolejnym ogniwem tego cyklu. Jego cel jest jasny: wytrącanie rodaków z dobrego samopoczucia i błogiej nieświadomości, walka z historyczną amnezją i mitem narodowej niewinności. Gdyby w Polsce ktoś wpadł na podobny pomysł, nakręciłby film o reżyserce teatralnej, która postanawia na placu Defilad odtworzyć mord w Jedwabnem.

Podkreślam - podobnym. Rumunia była podczas wojny sojusznikiem Hitlera (tytuł filmu jest cytatem z przemówienia rumuńskiego przywódcy Iona Antonescu) a jej żołnierze walczyli ramię w ramię z Niemcami. W odeskiej rzezi zabito kilkadziesiąt tysięcy osób. Obie zbrodnie łączy to, że są z narodowej pamięci wypierane albo nawet na swój sposób usprawiedliwiane.

Proszę się jednak nie spodziewać, że ze względu na śmiertelną powagę tematu film będzie wygłaszanym ponurym i namaszczonym głosem wykładem historycznym. Owszem, dyskutuje się tu dużo i na serio, ale nie unika zarazem akcentów komediowych, choć oczywiście jest to komedia raczej czarna. Filmy o kręceniu filmów, pokazujące ich powstawanie od kuchni, są często komediowymi samograjami. Dlaczego miałoby być inaczej w przypadku niskobudżetowego (w stosunku do rozmachu przedsięwzięcia) widowiska historycznego? Trzeba też dodać, że naturalnym żywiołem reżysera jest ironia: wszystko zostaje tu wzięte w cudzysłów. Na początku filmu aktorka grająca Marinę przedstawia się nam, patrząc w kamerę, i życzy miłego seansu. I choć potem, z jednym wyjątkiem, aż tak brechtowskich chwytów się nie stosuje, Jude świadomie buduje dystans między widownią a opowiadaną historią. Także liczne dyskusje, jakie Marina prowadzi z wysłannikiem ministerstwa, to nie są pryncypialne spory między idealistyczną artystką a tępym cenzorem. Urzędnik jest inteligentnym cynikiem, niepozbawionym poczucia humoru i chętnie błaznującym, a tonacja ich dysput, przy całym swoim intelektualnym ciężarze, jest lekka, żartobliwa - granicząca z flirtem.

Film jest odważny i pełen interesujących pomysłów formalnych, ale niełatwy. Po pierwsze, gadany - to, co najważniejsze, dzieje się tu w słowach. Po drugie, na wzór dokudramy naśladujący życie, z całą jego przypadkowością i chaotycznością, a w związku z tym bardzo długi.

I bardzo też gorzki. Gdyż Judego nie interesuje przecież historia jako taka, ale jej współczesna recepcja. Kulminacyjnym punktem filmu jest premiera spektaklu, która przebiega już bez przeszkód i jest w zasadzie udana, jednak reakcja zgromadzonych na placu widzów (swoją drogą ciekawe, czy zagranych, czy autentycznych) z pewnością nie jest taka, jakiej życzyłaby sobie Marina. I nie ma co ukrywać - sam Jude doskonale o tym wie - całe to monumentalne widowisko jest jednak tandetne. Ale czy w ogóle mogło być inaczej? Czy w swojej głębszej warstwie ten rozrachunkowy film nie jest prześmiewczą opowieścią o bezradności sztuki wobec koszmaru?

Paweł Mossakowski